Jerzy Szyłak "Zgwałcone oczy"

Wstęp do semantyki gwałtu

2. Obraz ze Starej Pinakoteki
Na obrazie namalowanym przez Petera Paula Rubensa około roku 1618 i znajdującym się obecnie w Starej Pinakotece w Monachium oglądamy scenę, w której trudno byłoby domyślić się przedstawienia gwałtu. Płótno zatytułowane Porwanie córek Leukippa ukazuje naszym oczom dwóch mężczyzn, biorących w ramiona dwie nagie kobiety. Jeden z nich siedzi na koniu, którego uzdę trzyma amorek. Drugi ze swojego zsiadł i jego wierzchowiec staje teraz dęba. W opisie obrazu, sporządzonym przez Hermanna Bauera czytamy: "Dwóch jeźdźców nie wciąga dwóch nagich dziewcząt na konie, ale po prostu podnosi je z ziemi, a one obie unoszą w zachwycie oczy ku niebu"² . "Kobiety Rubensa są równocześnie obojętne i wrażliwe" - napisał Kenneth Clark w pracy Akt. Studium idealnej formy, w której zamieścił reprodukcję Porwania córek Leukippa jako przykład dojrzałości stylu malarza. - "Wyróżnienie, zainteresowanie, z jakim się spotykają, czyni je szczęśliwymi, lecz nie zażenowanymi - i to nawet wtedy, kiedy odrzucają zaloty satyrów lub przyjmują jabłko Parysa. Są wdzięczne, że istnieją, i ta wdzięczność rozprzestrzenia się na całe ich ciała"³.

Na obrazie Rubensa widzimy kobiety szczęśliwe z powodu zainteresowania (wyróżnienia), z jakim się spotkały ze strony mężczyzn. Najważniejsze jest jednak to, czego nie widzimy, a co możemy zobaczyć na szkicu, jaki Rubens zrobił do innego obrazu o podobnym tytule - Porwanie Hippodamii. Oba obrazy dają się ze sobą zestawić tylko na prawach kontrastu. Z pierwszego tchnie spokój i kompozycyjna harmonia. Drugi jest przedstawieniem dynamicznej sceny, pełnej furii, krzyku i namiętności. To jest właśnie porwanie. Dwaj jeźdźcy usiłują uwieźć ze sobą kobietę, której zajadle bronią uzbrojeni mężczyźni. Tak samo powinno być na płótnie przedstawiającym porwanie córek Leukippa. W końcu opowieść mitologiczna, z której Rubens wziął temat swego dzieła, mówi, że Kastor i Polluks wdarli się na przyjęcie weselne i uprowadzili przemocą dwie córki Leukipposa z Argos, narzeczone Lynceusa i Idasa. Aby zilustrować tę anegdotę w sposób właściwy, Rubens powinien pokazać (tak, jak to uczynił w wypadku Porwania Hippodamii) weselne przyjęcie, walkę z tymi, którym dziewczęta odbierali lub przynajmniej pościg⁴.

Jedno w obu Porwaniach jest podobne - bierna poza kobiety. I córki Leukippa, i Hippodamia czekają na to, co zrobią z nimi mężczyźni, spoczywając w ich ramionach na podobieństwo worka z cementem, z rozrzuconymi ramionami i z oczami odwróconymi od gwałcicieli. Hippodamia patrzy jednak na tych, którzy śpieszą jej z pomocą. Ofiary Kastora i Polluksa spoglądają w niebo i w dodatku spoglądają tam w zachwycie. Ten kierunek spojrzenia uznamy za dość dziwny, jeśli zwrócimy uwagę na stwierdzenie Kenntetha Clarka, który pisząc o kobietach Rubensa zauważył, że "[...] o ile jego święte zwracają wzrok ku niebu, to nie posługiwał się (w przeciwieństwie do Rafaela) tym sposobem malując Wenus czy Dianę"⁵.

Rubens namalował córki Leukippa na podobieństwo świętych. Kazał im ekstatycznie patrzeć w niebiosa w chwili, gdy znalazły się na łasce i niełasce dwóch porywaczy. Czy pragnął w ten sposób zaznaczyć, że gwałt je uświęca? Odpowiedź brzmi: tak i to wcale nie z przyczyn martyrologicznych. "Tym, co obraz rzeczywiście przedstawia, jest apoteoza" - napisał Bauer. – "Córki Leukippa są wynoszone z ziemskiej realności na olimpijskie wyżyny przez ucieleśnionego Zeusa"⁶. Jak pamiętamy z greckiej mitologii, Kastor i Polluks byli synami Ledy i Zeusa, i Polluks odziedziczył po ojcu nieśmiertelność. Na porwanie, jakiego dokonali, należy patrzeć w taki sam sposób, jak na szereg innych aktów boskiej przemocy: porwanie Kory przez Hadesa lub porwanie Europy przez Zeusa.

Opowieść o porwaniu córki Demeter przypomniała Simone Weil w swojej książce Szaleństwo miłości, pisząc przy tym, że "w micie tym występują dwie potężne siły, jakimi Bóg posługuje się wobec duszy: jedna jest czystą przemocą, druga wymaga koniecznie przyzwolenia duszy, która sama decyduje o zbawieniu"⁷. Weil pisze, że to Bóg szuka człowieka, by ofiarować mu możliwość, ale tylko możliwość, zbawienia. Ostatecznie jednak człowiek musi sam dokonać ostatecznego wyboru, bowiem Bóg "przychodzi do nas ukryty, a rozpoznanie go równe jest zbawieniu"⁸. Córki Leukippa na obrazie Rubensa widzimy w chwili, gdy rozpoznają Boga. To rozpoznanie czyni je szczęśliwymi i napełnia wdzięcznością, która rozprzestrzenia się na całe ich ciała. Wdzięcznością za gwałt, jakiego dokonują Kastor i Polluks.

Odczytanie religijnej alegorii, ukrytej w obrazie Rubensa, pozwala zrozumieć, czemu artysta przedstawił postacie w taki, a nie inny sposób i dlaczego nadał ich twarzom taki właśnie wyraz. Pozwala zrozumieć przyczynę, która sprawiła, że przedstawił gwałt, ukrywając wszelkie znamiona przemocy z nim związanej i pokazał na obrazie wdzięczność kobiet za to, że są gwałcone. Zrozumienie nie zmienia faktu, że Rubens namalował obraz, który można oskarżyć o to, że "przekazuje fałszywe informacje o relacjach między mężczyznami i kobietami, prowadzi do przedmiotowego i instrumentalnego traktowania partnera seksualnego, wpaja poniżający stosunek do osób drugiej płci", "wypacza rozwój psychiczny człowieka, a zwłaszcza dzieci i młodzieży, wywołuje tendencję do dominowania nad innymi", oraz "skłania do agresji, przemocy i przestępczości"⁹.

W Słowniku teorii feminizmu autorstwa Maggie Humm możemy przeczytać, że "feministki i konserwatywni moraliści zgodnie przyjmują, że pornografia to różne wytwory materialne o charakterze seksualnym, przedstawiające przemoc, zachęcające do przemocy i zniewolenia, prowadzące do zniewolenia kobiet. [...] Tak rozumiana pornografia ma dwie główne cechy: 1. poprzez przemoc seksualną lub przymus jest wyrazem degradacji kobiety; 2. jest instytucjonalizacją patriarchalnego rozumienia seksualności. Slogan Robin Morgan brzmiał: <<Pornografia jest teorią, gwałt - praktyką>>"¹⁰. Oczywiście, obraz Rubensa nie jest pornograficzny i w ogóle nic z pornografią nie ma wspólnego. Niemniej, przedstawia on przemoc seksualną w taki sposób, że może do niej zachęcać. Pokazuje dominujących mężczyzn, przemocą biorących kobiety i w dodatku pokazuje, że im się to podoba. Co prawda, nie widać na nim gwałtu, ale zbawienia również nie widać.

²H. Bauer, Baroque in the Netherlands. w: A. Prater, H.Bauer, Paintings of the Baroque, ed. by I. F. Walther, Kőln - Lisboa - New York 1997, s. 98.
³K. Clark, Akt. Studium idealnej formy, przeł. J. Bomba, Warszawa 1998, s. 132.
⁴Zwraca na to uwagę H. Bauer, op. cit.
⁵K. Clark, op. cit., s. 264.
⁶H. Bauer, op. cit.
⁷S. Weil, Szaleństwo miłości. Intuicje przedchrześcijańskie, przeł. M. E. Plewińska, Poznań 1993, s. 8.
⁸Tamże, s. 11
⁹W. B. Skrzydlewski, Etyka seksualna. Przemiany i perspektywy, Wydawnictwo M, Kraków 1999,s. 96
¹⁰M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska, J. Mikos, Warszawa 1993, s. 175.