Zadziwiający świat pszrena:
Zarys charakterystyki pojęcia "metakomiks"

Mówienie o mówieniu, pisanie o pisaniu, czy w ogóle opisywanie działalności z jakiejś dziedziny - oto zagadnienia związane z pojęciem "meta". Pochodzące z języka greckiego, oznacza "coś po" lub "ponad", stąd np. metafizyka to według Arystotelesa "to, co następuje po fizyce", zaś ponad forami jest "metafora"... Nie, to chyba jednak nie to. Zauważmy, że w potocznym języku pojęcia związane z metajęzykiem czy poszczególnymi dyscyplinami mającymi w nazwie przedrostek "meta" łączone są często ze stereotypami niezrozumiałości czy śmieszności. Może to i bezpieczniej, jako że dziedziny, o których piszemy, nie są dla każdego.

Metakomiks to dzieło o komiksie, a w węższym znaczeniu - komiks o komiksie. Metakomiksowość pojawia się np. w związku ze świadomością bohatera komiksowego o byciu bohaterem komiksu czy w występowaniu w komiksie innego komiksu. Również scenariusz komiksowy może być traktowany jako metakomiks, podobnie jak recenzja komiksu, wypowiedź czytelnika komiksu czy opracowanie naukowe na temat komiksu.

Obecność autora w komiksie, ukazywanie w utworze jego ingerencji w treść komiksu, wypowiedzi bohaterów komiksu o autorze czy dialogi między bohaterami a autorem lub między np. rysownikiem a scenarzystą, także mogą być uznane za postacie metakomiksu. Podobnie informacje o autorach, zawarte np. na okładce mają cechy metakomiksu. Zauważmy, że informacje o komiksie, autorach czy nawet o czytelnikach komiksu umieszczone w komiksie są metakomiksem w znaczeniu wąskim, natomiast te same informacje zamieszczone gdzie indziej stają się metakomiksem w znaczeniu szerokim. Oczywiście takie rozróżnienie nie zawsze jest przydatne ani nie zawsze ma sens.

Scenariusz komiksowy także jest przykładem metakomiksu. Instrukcje zawarte w scenariuszu, dotyczące podziału strony na kadry, zachowań bohaterów, mówionych przez nich kwestii czy też przedmiotów widocznych zarówno na pierwszym planie jak i w tle, mogą być mniej lub bardziej szczegółowe, zmniejszając lub zwiększając natężenie metakomiksowości. Zauważyć należy, że również taki metakomiks może występować samodzielnie, jako scenariusz do czytania, a nie do narysowania.

Kolejnym przejawem metakomiksowości są instrukcje dotyczące np. postępowania z komiksem, skierowane do czytelnika. Może to dotyczyć zarówno ułatwień w czytaniu lub elementów umożliwiających pełniejsze zrozumienie komiksu: "sięgnij do słownika rumuńsko-polskiego", jak i do wielu innych sposobów zachowania związanych z komiksem: "po przeczytaniu wyrwij i spal tę kartkę" albo "pożycz ten komiks komuś fajnemu". Informacje takie mogą być zawarte w narracji, wypowiedzi bohatera, jak i np. we wstępie do komiksu czy w recenzji, czyli mogą występować zarówno jako metakomiks w rozumieniu wąskim jak i szerokim.

Sama narracja może być traktowana jako zjawisko stricte metakomiksowe, gdzie narrator występuje jako tłumacz, wyjaśniający zdarzenia mające miejsce w komiksie. Akcja komiksu jest tutaj ukazywana w specjalnym świetle, czasem podającym podstawowe fakty np. z historii, a czasem np. ukazującym nowy punkt widzenia.

Metakomiks może być elementem komiksu, występować np. w poszczególnych kadrach czy na okładce, może także towarzyszyć komiksowi w czasie jego promocji czy analizy naukowej. Pojęcie metakomiksu nie musi być używane, aby zjawiska metakomiksowe miały miejsce, jednakże może być użyteczne zarówno dla badacza, autora, jak i dla czytelnika, do uświadomienia zjawisk, które w świecie komiksu zachodzą.

Piotr Szreniawski