Zadziwiający świat pszrena:
"Przemiany bohatera, narratora, autora i czytelnika komiksu"

"Przemiany" Owidiusza czy "Księga Przemian" z dalekich Chin mogą być przywołane jako przykłady wspaniałej literatury, czy też jako dzieła ilustrujące sposób widzenia zjawiska przemian i ich wielkiego znaczenia dla ludzkości i świata. Z przyrody znamy topnienie lodu, czy przemianę wodoru w hel, zachodzącą np. na Słońcu. A skoro w tak wielu miejscach przemiany zachodzą, napotkamy je także w sztuce komiksu. Nie zamierzając dokonywać przeglądu literatury, lecz ograniczając się do ciągu luźnych przemyśleń, postarajmy się przeanalizować choćby pobieżnie zjawisko przemian związanych z jednostkami istniejącymi w obrębie dzieła komiksowego (choć czasem również poza nim).

Zmiany dotyczące wieku bohatera czy też zjawisk takich, jak zamożność, szczęście czy stan zdrowia często powiązane są ze zmianami w jego wyglądzie, czy też - mówiąc inaczej - ze zmianą w rysunkowym przedstawieniu danej postaci, dotyczącą stroju, miny czy innych rzeczy. Metamorfozy w psychice narratora, albo zamiany na tym stanowisku, mogą rozpoznawane być dzięki zasygnalizowaniu tego faktu przy pomocy treści tekstów albo rysunków, jak również dzięki podkreśleniu odmienności w stylu wypowiedzi narratora starego i nowego. Zmiany autorów komiksów w danej serii zwykle sygnalizowane są na okładce - by potem być szerzej omawiane w środowisku fanów komiksu - ale także przemilczane, jak i opisywane w treści samego komiksu. Dojrzewanie, ale też wypalenie się autora czy zagubienie indywidualnego stylu rysownika to zjawiska równie zauważalne, jak dojrzewanie bohatera komiksu, choć możemy spotkać się również z długotrwałym tworzeniem dzieł na równym poziomie, czy też z bohaterem, który się nie starzeje. Przemiany mogą być związane z upływem czasu, jak i z konkretnymi zdarzeniami. Również odgrywanie przez daną jednostkę jednocześnie innych (nie zawsze związanych z komiksem) ról społecznych może mieć wpływ na zmiany w ich podejściu do spraw komiksu. Oczywiście typów zagadnień związanych z podobnymi zmianami może być więcej, choćby takich, jak wybicie się postaci o mniejszym znaczeniu na bohatera pierwszoplanowego czy też zamiany pomiędzy współautorami komiksu. Jednakże przejdźmy tu może do zasygnalizowania problematyki dotyczącej przemian bohatera w narratora, w autora czy też w czytelnika komiksu, jak i innych spośród podstawowych dwunastu kombinacji (jeśli policzymy możliwe przemiany w obu kierunkach).

Pomiędzy wymienionymi w tytule niniejszego eseju podmiotami może zachodzić wiele zamian ról, to znaczy bohater może stać się w trakcie komiksu narratorem, czy też autor może zostać ukazany jako bohater komiksu. Mamy w tym zakresie teoretycznie brak zakazów, jednakże w praktyce takie przemiany występują wyjątkowo - chyba, że są częścią większego eksperymentalnego projektu, albo kiedy mamy do czynienia z tribute'ami i innymi zjawiskami związanymi z wzajemnymi powiązaniami jednostek ze środowisk komiksowych - a zwykle dana rola obsadzona jest przez jedną osobę od początku do końca komiksu, czy nawet serii komiksowej.

Stawanie się bohaterem przez narratora może polegać np. na włączaniu jego działań w akcję komiksu czy na tworzeniu dwu płaszczyzn, jednej - gdzie narrator jest bohaterem, opowiadającym jakąś historię, i drugiej - właśnie tej opowiadanej. Podobnie autor komiksu może być ukazany w komiksie jako bohater, czasem psujący naturalny bieg akcji, czasem zaś po prostu występując jako jedna z postaci, pozbawiona cech autorskich, czy też metakomiksowego zacięcia. Pierwiastki bohaterskie, narracyjne, autorskie i czytelnicze dostrzegane być mogą w różnych konfiguracjach i z różnych natężeniem, co może zarówno świadczyć o chwytach celowo użytych przez autora, jak i o zdolnościach percepcyjnych czytelnika. Właśnie wczuwanie się czytelnika w bohatera może być uznane za najlepsze świadectwo kunsztu autora, przedstawiającego się również poprzez niezauważalność narracji czy autentyczność bohatera.

W trakcie lektury komiksu dowiadywać się możemy coraz to nowszych faktów na temat danej jednostki - czy to bohatera, autora czy nawet czytelnika. Jednym z przypadków jest zdawanie sobie sprawy przez bohatera komiksu, że nim właśnie jest, a przez to w pewnym sensie granie roli świadomie wpływającej na bieg wydarzeń w komiksie, czyli roli autora. Takie jednoczesne odgrywanie kilku ról przez jedną postać nie jest zresztą czymś wyjątkowym. Opowiadanie przez bohatera o zdarzeniach zachodzących w treści komiksu czyni go w pewnym stopniu narratorem, natomiast interaktywność konkretnego komiksu zbliża czytelnika do odgrywania roli autora. Narracja odautorska czy też komiks autobiograficzny to kolejne przykłady nakładania się występujących w materii komiksowej ról, jednakże będące czymś innym, niż tworzenie komiksu przez czytelnika innych komiksów - jako że tutaj mówimy o przemianach w obrębie jednego dzieła komiksowego, chyba że całą sztukę komiksu lub jej poszczególne odmiany uznamy za jedno dzieło.

Przemiany zachodzące w czytelniku pod wpływem komiksu mogą mieć skutki zarówno bardzo pozytywne i rozwijające, jak i wpływać na jego ogłupienie czy zniechęcenie do czynów szlachetnych. Oczywiście komiksy wpływają w jakimś stopniu na kulturę, wykorzystywane są chętnie do celów propagandowych, czy nawet skłaniają jednostki do radykalnych zachowań, jednakże z reguły - zarówno wtedy, kiedy mamy do czynienia z najgłębszą sztuką, jak i z płytką rozrywką - komiks wpływa na jednostkę czy na całe społeczeństwa w sposób mniejszy, niż niektóre inne sztuki czy dziedziny życia, co zresztą - paradoksalnie - czasem może być argumentem przemawiającym na korzyść tej sztuki.

Piotr Szreniawski